Tahkim, Arabuluculuk ve Alternatif Uyuşmazlık Çözümleri
- Alpay eren Fidan
- 18 Eyl
- 4 dakikada okunur
Güncelleme tarihi: 12 Eki
Tahkim, arabuluculuk ve diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yolları (ADR - Alternative Dispute Resolution), geleneksel mahkeme yargılamasına alternatif olarak geliştirilmiş, uyuşmazlıkların daha hızlı, esnek ve genellikle daha az maliyetli bir şekilde çözülmesini sağlayan yöntemlerdir. Türkiye’de bu yöntemler, özellikle Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu (Kanun No: 6325), Türk Ticaret Kanunu (Kanun No: 6102), Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK, Kanun No: 6100) ve uluslararası düzenlemeler çerçevesinde uygulanır. Aşağıda, tahkim, arabuluculuk ve diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır.
1. Tahkim
Tanım
Tahkim, tarafların uyuşmazlıklarını mahkeme yerine, tarafsız ve bağımsız bir hakem veya hakem heyeti aracılığıyla çözmeyi kararlaştırdıkları bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Tahkim, özellikle ticari ve uluslararası uyuşmazlıklarda yaygın olarak kullanılır.
Temel Özellikler
İradi Olma: Tahkim, tarafların rızasına dayanır. Taraflar, sözleşmede tahkim şartı veya ayrı bir tahkim anlaşması ile tahkimi kabul eder (HMK madde 412).
Bağlayıcılık: Tahkim kararları (hakem kararları), kural olarak mahkeme kararları gibi bağlayıcıdır ve icra edilebilir.
Hız ve Esneklik: Mahkeme yargılamasına göre daha hızlıdır ve taraflar prosedürü kısmen belirleyebilir.
Gizlilik: Tahkim süreçleri genellikle gizlidir, bu da ticari sırların korunması açısından avantaj sağlar.
Hakem Seçimi: Taraflar, hakemi veya hakem heyetini seçme özgürlüğüne sahiptir.
Türleri
Kurumsal Tahkim: Belirli bir tahkim kurumunun (örneğin, İstanbul Tahkim Merkezi - ISTAC, ICC, LCIA) kuralları çerçevesinde yapılır.
Ad Hoc Tahkim: Tarafların kendi belirlediği kurallarla yürütülen tahkimdir.
Ulusal Tahkim: Uyuşmazlık, Türk hukuku çerçevesinde çözülür (HMK madde 407-444).
Uluslararası Tahkim: Yabancı unsurlu uyuşmazlıklar için uygulanır (Uluslararası Tahkim Kanunu, Kanun No: 4686).
Süreç
Tahkim Anlaşması: Taraflar, uyuşmazlığın tahkime götürüleceğini yazılı bir anlaşmayla kararlaştırır.
Hakem Atanması: Taraflar veya bir tahkim kurumu hakemleri belirler.
Yargılama: Hakemler, tarafların delillerini ve savunmalarını değerlendirir. Süreç, tarafların belirlediği kurallara veya tahkim kurumunun kurallarına göre yürütülür.
Karar: Hakemler, bağlayıcı bir karar verir. Bu karar, mahkemelerce tenfiz (yabancı hakem kararları için) veya icra edilebilirlik onayı ile uygulanır.
Avantajlar
Hızlı ve esnek bir süreç.
Uzman hakemlerin seçilmesiyle teknik konularda daha yetkin kararlar.
Gizlilik ve tarafsızlık.
Dezavantajlar
Yüksek maliyetler (özellikle uluslararası tahkimde).
Sınırlı itiraz imkânı (HMK madde 439, hakem kararlarına karşı yalnızca iptal davası açılabilir).
Mahkeme gibi zorla delil toplama yetkisi bulunmaması.
İlgili Mevzuat
Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK madde 407-444): Ulusal tahkimi düzenler.
Uluslararası Tahkim Kanunu (Kanun No: 4686): Yabancı unsurlu tahkimler için uygulanır.
New York Sözleşmesi (1958): Yabancı hakem kararlarının tanınması ve tenfizi için uluslararası bir çerçeve sağlar.
2. Arabuluculuk
Tanım
Arabuluculuk, tarafsız bir üçüncü kişi (arabulucu) aracılığıyla tarafların uyuşmazlıklarını gönüllü olarak çözmeye çalıştıkları bir yöntemdir. Arabulucu, karar verme yetkisine sahip değildir; yalnızca taraflar arasında iletişimi kolaylaştırır ve uzlaşmayı teşvik eder.
Temel Özellikler
Gönüllülük: Taraflar, arabuluculuğa katılmak ve anlaşmaya varmak konusunda özgürdür.
Bağlayıcılık: Arabuluculukta varılan anlaşma, taraflar imzalarsa bağlayıcı hale gelir ve mahkeme ilamı gibi icra edilebilir (Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu madde 18).
Gizlilik: Arabuluculuk görüşmeleri gizlidir ve bu görüşmeler mahkemede delil olarak kullanılamaz (Kanun No: 6325, madde 4).
Esneklik: Resmi prosedürlere bağlı olmadan tarafların ihtiyaçlarına göre şekillenir.
Türleri
Zorunlu Arabuluculuk: Bazı uyuşmazlıklarda (örneğin, iş uyuşmazlıkları, ticari davalar, kira uyuşmazlıkları) dava açmadan önce arabuluculuğa başvurmak zorunludur (Kanun No: 6325, madde 18/A).
İhtiyari Arabuluculuk: Tarafların kendi rızasıyla başvurduğu arabuluculuktur.
Süreç
Başvuru: Taraflardan biri veya her ikisi arabulucuya başvurur. Zorunlu arabuluculukta, dava açmadan önce bu süreç başlatılır.
Arabulucu Atanması: Arabulucu, taraflarca veya Adalet Bakanlığı’na bağlı Arabuluculuk Daire Başkanlığı tarafından atanır.
Görüşmeler: Arabulucu, taraflarla ayrı ayrı veya birlikte görüşerek uzlaşma yollarını arar.
Anlaşma: Taraflar anlaşmaya varırsa, anlaşma belgesi düzenlenir ve icra edilebilirlik şerhiyle bağlayıcı hale gelir.
Anlaşmazlık: Anlaşma sağlanamazsa, taraflar mahkemeye başvurabilir. Zorunlu arabuluculukta, anlaşmazlık tutanağı dava şartı olarak sunulur.
Avantajlar
Düşük maliyet ve hızlı çözüm.
Tarafların ilişkilerinin korunması (özellikle ticari ilişkilerde).
Gizlilik ve esneklik.
Dezavantajlar
Bağlayıcı bir karar çıkmaması (anlaşma sağlanmazsa süreç sonuçsuz kalır).
Taraflardan birinin uzlaşmaya yanaşmaması durumunda etkisiz kalması.
İlgili Mevzuat
Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu (Kanun No: 6325): Arabuluculuk sürecini düzenler.
Hukuk Muhakemeleri Kanunu: Zorunlu arabuluculuğa ilişkin dava şartlarını içerir.
Arabuluculuk Yönetmeliği: Uygulama usullerini düzenler.
3. Diğer Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri
Tahkim ve arabuluculuk dışında, aşağıdaki yöntemler de alternatif uyuşmazlık çözümü olarak kullanılır:
Uzlaştırma: Ceza hukukunda, özellikle şikâyete bağlı suçlarda, tarafların uzlaşmasını sağlayan bir yöntemdir (Ceza Muhakemesi Kanunu madde 253-255). Uzlaştırmacı, taraflar arasında anlaşmayı kolaylaştırır.
Müzakere: Tarafların doğrudan veya vekilleri aracılığıyla bir araya gelerek uyuşmazlığı çözmeye çalıştığı informal bir yöntemdir. Resmi bir süreç değildir ve bağlayıcı sonuç doğurmaz.
Ombudsmanlık: Kamu kurumlarıyla ilgili uyuşmazlıklarda, Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsman) aracılığıyla çözüm aranır. Tavsiye niteliğinde kararlar verilir.
Hakem-Bilirkişi: Teknik veya özel bilgi gerektiren uyuşmazlıklarda, tarafların bir bilirkişinin görüşüne başvurmasıdır. Bağlayıcılığı, tarafların anlaşmasına bağlıdır.
Mini Yargılama: Tarafların, uyuşmazlığın belirli bir prosedürle (örneğin, sınırlı delil sunumuyla) çözülmesini kararlaştırdığı yöntemdir.
4. Avantajlar ve Dezavantajlar (Genel)
Avantajlar
Mahkemelere göre daha hızlı ve düşük maliyetli.
Tarafların sürece daha fazla katılımı ve kontrolü.
Gizlilik ve esneklik.
Taraflar arasındaki ilişkilerin korunması.
Dezavantajlar
Bağlayıcı kararların sınırlı olması (örneğin, arabuluculukta).
Bazı yöntemlerde (örneğin, tahkim) yüksek maliyetler.
Mahkeme gibi zorla delil toplama veya karar infazı yetkisinin bulunmaması.
5. Türkiye’de Uygulama
Zorunlu Arabuluculuk: 2018’den itibaren iş uyuşmazlıklarında, 2019’dan itibaren ticari davalarda ve kira uyuşmazlıklarında zorunlu arabuluculuk uygulanmaktadır. Bu, dava açmadan önce arabuluculuğa başvurmayı zorunlu kılar.
İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC): Türkiye’de kurumsal tahkimin önde gelen merkezlerinden biridir ve hem ulusal hem uluslararası uyuşmazlıklarda hizmet verir.
Uluslararası Uygulamalar: Türkiye, New York Sözleşmesi’ne taraf olduğundan, yabancı hakem kararlarının tanınması ve tenfizi mümkündür.
6. Pratik Bilgiler
Hangi Yöntem Seçilmeli?: Uyuşmazlığın niteliğine göre yöntem seçilir. Ticari uyuşmazlıklar için tahkim, kişisel veya küçük çaplı uyuşmazlıklar için arabuluculuk tercih edilebilir.
Hukuki Destek: Tahkim ve arabuluculuk süreçlerinde uzman bir avukatın desteği, hak kayıplarını önler.
Maliyet: Arabuluculuk genellikle tahkimden daha ucuzdur, ancak tahkimde hakem ücretleri ve kurum masrafları yüksek olabilir.
Süre: Arabuluculuk genellikle birkaç hafta, tahkim ise birkaç ay sürebilir; bu, mahkeme süreçlerinden çok daha hızlıdır.
7. Sonuç
Tahkim, arabuluculuk ve diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri, mahkeme süreçlerine kıyasla daha hızlı, esnek ve tarafların ihtiyaçlarına uygun çözümler sunar. Türkiye’de özellikle zorunlu arabuluculuk, uyuşmazlıkların çözümünde önemli bir yer edinmiştir. Tahkim ise uluslararası ve ticari uyuşmazlıklarda tercih edilen bir yöntemdir.
